Konferencja dla nauczycieli i bibliotekarzy
„Licencja na czytanie IV.
Komiks? Obecny”

Biblioteka Pedagogiczna
im. gen. bryg. prof. Elżbiety Zawackiej
w Toruniu

27 marca 2019 r.

27 marca 2019 r. w Bibliotece Pedagogicznej w Toruniu odbyła się czwarta z cyklu konferencji dla nauczycieli i bibliotekarzy „Licencja na czytanie”. Słowo wstępne wygłosiła dyrektor Biblioteki Dorota Komendzińska. Podziękowała hojnym sponsorom, prelegentom i licznie przybyłym słuchaczom.

Pierwszy referat, autorstwa dra hab. Arkadiusza Wagnera z Instytutu Informacji Naukowej i Bibliologii UMK w Toruniu, dotyczył „Historii komiksu na świecie i w Polsce”. Za prakomiksy autor uznaje „blockbuchy”, czyli książki ksylograficzne z XV w. Inne pierwowzory gatunku to „rymowane dwulinowce” Wilhelma Buscha z połowy XIX w. Te satyryczne historyjki nie zyskały zbytniego uznania w Europie, za to w Stanach Zjednoczonych stały się niezwykle popularne. Nazywane były tu „comic strips”. W latach 20. XX w. dużym zainteresowaniem cieszyły się historie z superbohaterami  oraz „true crime stories” – kryminalne historie, często okrutne i krwawe. Z czasem straciły one na popularności na rzecz komiksów o lżejszej tematyce typu „Barbie”. Jednocześnie rozwijał się nurt komiksu undergroundowego – ambitnego i poruszającego tematy do tej pory zastrzeżone dla innych gatunków literackich, np. „Mouse : opowieść ocalałego” Arta Spiegelmana. W Europie przed II wojną światową dominował komiks frankofoński, np. „Tintin”, charakteryzował się wysmakowaną formą wydawniczą.

W Polsce od 1919 r. ukazywało się czasopismo „Grześ: pismo obrazkowe dla dzieci”. W 1933 r. Kornel Makuszyński napisał „120 przygód Koziołka Matołka”. Po wojnie popularność zyskał komiks amerykański, ale także rodzimy komiks propagandowy (np. „Wicek i Wacek”). Inne komiksy z tego okresu (dziś już kultowe) to np. „Tytus, Romek i Atomek”, „Kajtko i Kokosz”, „Kapitan Żbik”, „Janosik”. Od 1976 r. do 1981 r. wydawane było czasopismo „Relax”, przedrukowywano w nim fragmenty komiksów zachodnioeuropejskich i amerykańskich. Po przełomie 1989 r. zmienił się również komiks (patrz seria „Thorgal”). Obecnie bardzo popularne są komiksy historyczne, patriotyczne i satyryczne. Komiks jako gatunek przeżywa renesans, zarówno w Polsce, jak i na świecie.

Dr Michał Traczyk z Pracowni Komiksu Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu omówił „Walory dydaktyczne komiksu”. Zwrócił uwagę  na fakt, że przez dekady komiks nie cieszył się poważaniem, był uznawany za literaturę gorszego sortu. Historie obrazkowe uważano za dobre dla dzieci i analfabetów, a nie wymagającego czytelnika. Traktowano jak opowiastki o banalnej tematyce, prostej formie, często przesycone okrucieństwem i przemocą. Na komiks jak na sztukę zaczęto patrzeć dopiero od lat 70. XX w. W dalszej części referent omówił rolę komiksów o zabarwieniu dydaktycznym w okresie PRL-u (m. in. „Kapitan Sowa na tropie”, „Czterej pancerni i pies”), których siła oddziaływania była na tyle duża, że dzisiejsze ich wznowienia rozchodzą się na pniu. Nadal w komiksach pojawiają się uproszczenia, zwłaszcza tych skierowanych do dzieci i propagandowych (np. bohaterowie pozytywni – mądrzy i piękni, źli – odpychający i mało inteligentni), wiele jest jednak takich, które poruszają ważne aspekty ludzkiego życia, takie jak np. macierzyństwo, choroby, niepełnosprawność.

Elżbieta Olczak z Działu Edukacyjnego Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku w wystąpieniu „Tworzenie komiksów historycznych” przeanalizowała proces ich powstawania. Zwróciła uwagę na fakt, iż coraz częściej komiks sięga po prawdziwe wydarzenia i czyni bohaterami swoich opowieści postaci historyczne (np. „Jachna”, „Irena Sendlerowa”, „Akcja Kopernik”). Najpierw powstaje scenariusz, następnie grafik, biorąc pod uwagę wytyczne w nim zawarte, tworzy ilustracje. Niejednokrotnie muzeum dostarcza grafikowi fotografie lub oryginały eksponatów, aby mógł on je dokładnie odtworzyć. Wierność szczegółom historycznym jest niezwykle istotna ze względu na szacunek dla bohaterów zdarzeń, ale też pasjonatów, którzy są w stanie dostrzec każde, nawet najmniejsze odstępstwo od prawdy historycznej. Kolejny etap to tworzenie plansz komiksowych, współcześnie najczęściej proces ten przebiega w komputerze. Grafik robi „storyboard”, czyli rozrysowuje wszystkie sceny, które następnie przegląda i analizuje scenarzysta, po czym wspólnie wprowadzają niezbędne poprawki. To praca pracochłonna, żmudna i wymagająca.

Po przerwie Katarzyna Hejko i Wojmir Strzałkowski z Zespołu Interdyscyplinarnego ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Sopocie przedstawili serię komiksową „Krótkie historie o życiu”. Te wyjątkowe informatory w formie komiksów edukacyjnych, zawierające historie z życia wzięte, są wykorzystywane do przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Odbiorcami mają być osoby doznające przemocy, świadkowie przemocy, ale także i ci, którzy ją zadają. Pracownicy sopockiego MOPS-u zdecydowali się przygotować materiały w nowej atrakcyjnej postaci, alternatywnej dla wcześniej rozpowszechnionych ulotek, by uzyskać większy dostęp do osób potrzebujących pomocy. Komiks jako bardziej interesująca forma publikacji niż ulotki, znalazł większe zainteresowanie wśród odbiorców, zwłaszcza młodszych grup wiekowych (co potwierdził sukces organizowanych warsztatów wykorzystujących „Krótkie historie o życiu” podczas zajęć dla 7- i  8-klasistów). Odniesiony sukces sprawił, że przygotowywane będą następne serie komiksowe z nowymi historiami.

Kolejnymi referentkami były Jolanta Drzycimska-Kola i Małgorzata Orlikowska ze Szkoły Podstawowej nr 2 im. Adama Mickiewicza w Toruniu. Obie nauczycielki przedstawiły bardzo ciekawe pomysły na pracę z uczniami z wykorzystaniem komiksów jako pomocy  naukowych w szkole. Wśród proponowanych przykładów wymieniały nie tylko korzystanie z gotowych już publikowanych materiałów, ale także tworzenie własnych komiksów przez młodzież. Na przyrodzie komiks można wykorzystać jako materiał edukacyjny o tym, jak działa nasze ciało. Projekt grupowy na języku polskim może dotyczyć utworzenia komiksu o przeczytanej lekturze, bądź nauczyć pisania opowiadania z dialogiem. Notatkę z lekcji można lepiej zapamiętać, jeśli jest ona zapisana jako komiks. Nie wspominając już o wykorzystaniu komiksu jako punktu wyjścia do tematu o ważnych sprawach. Dzięki tym rozwiązaniom, zaproponowanym podczas wystąpienia, widać, że komiks staje się alternatywną, ciekawą pomocą naukową dla nauczycieli i uczniów.

Referat „Bibliostory – edukacyjne historie komiksowe, czyli komiks jako narzędzie wspomagające rozwój umiejętności informacyjnych i medialnych dzieci i młodzieży” został wygłoszony przez Marcina Żyndę. Przedstawiony w nim został specjalny projekt, który wykorzystuje komiksy jako pomoc edukacyjną. Na zasadzie wolnej licencji, dostępne online są 24 komiksy 1-planszowe, każdy poświęcony jednemu zagadnieniu edukacyjnemu. Wśród tematów poruszanych przez te komiksy można znaleźć treści o respektowaniu praw autorskich, krytycznej ocenie informacji, korzystaniu z katalogów NUKAT i KARO. Różnorodna tematyka Bibliostory sprawia, że jako ciekawe, łatwo dostępne narzędzie edukacyjne, nadaje się do wykorzystania przez praktycznie każdą instytucję, nie tylko szkoły, ale i biblioteki.

W następnym referacie Ewa Stanek-Zaremba przedstawiła wybraną ofertę komiksową Wydawnictwa Kultura Gniewu. Wśród zaprezentowanych publikacji pojawiły się te skierowane dla młodszych czytelników wydane w serii Krótkie Gatki – Bajka na końcu świata, Łauma, Wielki Zły Lis. Dla starszych zaproponowane zostały między  innymi komiksy: Pjong Jang, Powstanie. Za dzień za dwa, Spodouści. Pomimo lekkich problemów technicznych, p. Stanek-Zaremba potrafiła pokazać bogactwo, jak i różnorodność tematyki ambitnych komiksów jakie oferuje wydawnictwo Kultury Gniewu.

Ostatnim referat konferencji przestawił Michał Siromski „Kiedy jestem Hulkiem. O tym, jak wykorzystać postacie superbohaterów do rozmowy z dziećmi i młodzieżą o ważnych sprawach”. Specyficzna historia życia superbohaterów sprawia, że w komiksach i filmach poruszane są określone tematy, które później można wykorzystać do rozmów z młodzieżą.  Autor referatu przedstawił sylwetki konkretnych superbohaterów i jakie problemy można omówić na ich przykładzie, m. in.: Supermana (słabość), Batmana (trauma), X-men (strach przed odmiennością), Wonder Woman (wartość kobiet i mężczyzn, role społeczne), Hulk (gniew). Dodatkowo przy każdej omawianej postaci zostały podane najlepsze materiały źródłowe: komiksowe i filmowe. Na sam koniec zaś zaprezentował gotowy scenariusz lekcji „Superbohaterowie bez supermocy”. Można się zgodzić z p. Siromskim, że nowa rola komiksu w naszej kulturze sprawia, że można go wykorzystać jako pomoc przy radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami.

Konferencja dla nauczycieli i bibliotekarzy „Licencja na czytanie IV Komiks? Obecny” pokazała jak naprawdę istotną i potrzebną formą publikacji jest komiks. Wcześniej w Polsce kojarzony głównie z rozrywką skierowaną dla młodszych odbiorców, dziś, jak pokazała konferencja, komiks jest doceniany przez pasjonatów, ale także przedstawicieli oświaty i kultury. Komiks jest obecny w życiu wielu osób, nie tylko jako przyjemna lektura, ale jako narzędzie pełniące inne funkcje. Rola komiksu w dzisiejszym świecie jest ograniczona tylko przez wyobraźnię jego twórców.