Informatorium - Zbigniew Krzysztoń – Monografia chełmińskiej „czwórki”

 

Cykl: 100 lat Niepodległego Torunia. Warto pamiętać

Seria: Balonowy Toruń

Uroczyste odsłonięcie pomnika z inskrypcją: „Poległym Żołnierzom Wojsk Balonowych 1937”

Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu w Toruniu

14 sierpnia 2020 r. 

godz. 18.00.

Uroczystość odbyła się w ramach obchodów Święta Wojska Polskiego, 100. rocznicy Cudu nad Wisłą oraz w roku stulecia powrotu Torunia i Pomorza do Macierzy.

Uroczystości w parku miejskim odbyły się z okazji ponownego odsłonięcia w Toruniu Pomnika Żołnierzy Wojsk Balonowych. Monument upamiętnia żołnierzy tej formacji, którzy polegli w l. 1918-1920, (nie tylko w trakcie wojny polsko-bolszewickiej). W czasie wojny Polski z Sowietami, początkowo (zimą i na wiosnę 1920) jednostki balonowe, z powodzeniem prowadziły obserwację balonową. Pomogła ona w działaniach polskiej artylerii, ale także była pomocna w zabezpieczeniu przed atakami samolotów nieprzyjacielskich. Zmiana na froncie, trudny okres odwrotu polskich sił znad Berezyny i Dniepru, wymusił zmianę charakteru ich walki. Baloniarze przekształcili się w piechotę, dalsze działania prowadzili tzw. aeropiechurzy, były to ciężkie boje. Formacja było marnie uzbrojona i bez wystarczającego wsparcia artylerii, ale pod doskonałym dowództwem płk. Aleksandra Wańkowicza. Przypomniał ten czas w trakcie uroczystości prezes IPN dr Jarosław Szarek:

Ci, którzy mieli zwykle obserwować przedpole gdzieś z wysoka, pełnili służbę zwykłych, szeregowych żołnierzy. Ale nie cofnęli się przed tym obowiązkiem i zapłacili za to wysoką cenę. Te nazwiska, na tym pomniku, dowodzą, jak wysoka ta cena była…

Pierwotnie w dwudziestoleciu międzywojennym planowano inskrypcję: „Poległym Żołnierzom Wojsk Balonowych / 1. Bat. Balonowy / 1937”. Ale złożyli się na obiekt nie tylko baloniarze z Torunia, zatem ostatecznie z podpisu zrezygnowano. A monument został odsłonięty 5 V 1937 r. Pierwotny pomnik, jak i jego kopia, to piękna rzeźba orła zrywającego się do lotu, trzymającego w szponach krzyż Virtuti Militari, wieniec z liści wawrzynu i dębu oraz kotwicę, osadzona na czterometrowym cokole. Monumentalna rzeźba to dzieło artysty rzeźbiarza Michała Kamieńskiego, który jak donosiła prasa przedwojenna, większość prac przy pomniku wykonał bezinteresownie. Jej autor został rozstrzelany przez Niemców w 1944 r. w czasie powstania warszawskiego. A był on bratem mjr. Konstantego Rolicza-Kamieńskiego, dowódcy toruńskiego Batalionu Balonowego w l. 1934-1939. Autorem wiernej kopii, jaka stanęła dokładnie w miejscu fundamentów pomnika 5 V 1937 r., jest toruński artysta Maciej Jagodziński-Jagenmeer. Miał on trudne zadanie, zachowana dokumentacja, głównie w zasobach Archiwum Państwowego w Toruniu nie jest kompletna.

W 2017 r., z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Torunia (ToMiTo), powołano Komitet Organizacyjny Odbudowy Pomnika Żołnierzy Wojsk Balonowych. W jego składzie znaleźli się, jako przewodniczący Andrzej Szmak, a także dr Michał Targowski i Mariusz Thomas. Komitet działał w ramach ToMiTo, w tym trudnym dziele odbudowy, dużą pomocą zawsze służył prezes Towarzystwa. Historię pomnika przypomniał właśnie on, prezes ToMiTo, prof. Krzysztof Mikulski z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Głos zabrali, prócz cytowanego prezesa IPN, prezydent Torunia Michał Zaleski, wicemarszałek województwa kujawsko-pomorskiego Zbigniew Sosnowski, oraz A. Szmak. Kulminacyjnym momentem uroczystości było odsłonięcie pomnika, którego dokonała Jolanta Przybylak z Lubicza Dolnego, wnuczka toruńskiego baloniarza, majstra wojskowego, Stanisława Kołodziejczaka.

Odbyło się to w asyście przybyłych do Torunia przedstawicieli Komitetu Honorowego Odbudowy Pomnika, (wyżej wymienionych), w tym i Jerzego Makuli – prezesa Aeroklubu Polskiego. Później nastąpiło poświęcenie pomnika, dokonał tego ks. prał. płk. Ryszard Stępień, proboszcz toruńskiej parafii garnizonowej. Uroczystość zakończył Apel Poległych i salwa honorowa. Całość uroczystości przeprowadzono zgodnie z ceremoniałem wojskowym, m.in. wykonano Pieśń Reprezentacyjną WP. Ubarwiły wydarzenie przed ceremonią, pokazy sprzętu wojskowego nad Martwą Wisłą, oraz pokazy lotnicze (przelot samolotów Aeroklubu Pomorskiego) i balonowe (przygotowane przez Nanoo Balloons i Krzysztofa Zaparta z Balloon Club Świdnica). Dla najwytrwalszych w pobliskim amfiteatrze w parku odbył się koncert pieśni patriotycznych.

Wśród gości, którzy zaszczycili toruńskie uroczystości, znaleźli się przedstawicieli IPN. Byli obecni: przewodniczący Kolegium IPN prof. Wojciech Polak, dyrektor Oddziału IPN w Gdańsku prof. Mirosław Golon, naczelnik Delegatury IPN w Bydgoszczy Edyta Cisewska oraz pracownicy Oddziałowego Biura Upamiętniania Walki i Męczeństwa na czele z naczelnik Katarzyną Lisiecką. Przybyły także rodziny toruńskich przedwojennych baloniarzy. Wspominana już Jolanta Przybylak z mężem (o jej dziadku tekst na tym blogu pt. Z wizytą u Jolanty Przybylak w Lubiczu Dolnym, wnuczki baloniarza Stanisława Kołodziejczaka (1897-1988), majstra wojskowego z Batalionu Balonowego w Toruniu), oraz goście z Leszna, Anna Wolska z mężem. Wielkopolanka dba o pamięć swego dziadka Antoniego Cegłowskiego 1893-1973. Był on podobnie jak dziadek J. Przybylskiej, powstańcem wielkopolskim, i służył w Batalionie Balonowym Toruniu w l. 1920-1928, (od 30 VI 1920 był dowódcą plutonu tej formacji).

Był również obecny Daniel Rolski, syn kpt. pil. Tadeusza Rolskiego (współtwórcy i pierwszego polskiego dowódcy 306 Dywizjonu Myśliwskiego „Toruńskiego”) z córką. W pięknych galowych mundurach oficerskich wyróżniali się goście z puckiego Stowarzyszenia Historycznego Morski Dywizjon Lotniczy (prezes Ireneusz Makowski, kmdr por. rez. dr Mariusz Konarski, Jarosław Wróbel). Można było także zauważyć dyrektora Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej Danettę Ryszkowską-Mirowską, Sławomira Intka z toruńskiej pracowni witraży Intek-Art w Toruniu, miłośnika i znawcę lotnictwa, Miłosza Rusieckiego, dr Cecylię Iwaniszewską z ToMiTo z siostrą Magdaleną Łubieńską, ks. Mikołaja Hajduczenię z toruńskiej prawosławnej parafii św. Mikołaja. Wszystko odbyło się zgodnie z zabezpieczeniami epidemicznymi.

Czy „odbudowany” pomnik jest idealnym odwzorowaniem tego z II RP?, z małym wyjątkiem tak. Pierwotny pomnik, jaki stanął w parku 5 maja 1937 r., bowiem w tym dniu obchodzono od 1928 r. w Toruniu, święto 1. Batalionu Balonowego, na pamiątkę utworzenia pierwszej polskiej jednostki balonowej w 1919 r., (a 15 IX obchodził je 2. Batalion Balonowy). Różni oba monumenty zamieszczona na obecnym pomniku, lista poległych baloniarzy, której pierwotnie nie było. Zupełnie pierwszy monument stanął wcześniej na cole z polnych kamieni, w innej lokalizacji. W szczególny sposób, bo wspólnie, baloniarze i lotnicy, uczcili poległych baloniarzy i lotników – 11 XI 1932 r. W Toruniu po latach 31 X 1971 r., wspólnie toruńskim baloniarzom i lotnikom, poświęcono tablicę pamiątkową, umieszczono ją w kościele garnizonowym pw. Św. Katarzyny.

Monument z 1937 r. był symbolem związków Torunia z przedwojenną aeronautyką i wojskami balonowymi. W międzywojennym Toruniu stacjonował batalion balonowy (1bbal), tu działała Szkoła Podchorążych Wojsk Balonowych, odbywały się pokazy i zawody baloniarskie, często w dniu święta batalionu – 5 maja. Stacjonujący w mieście baloniarze wielokrotnie odnosili sukcesy w krajowych i międzynarodowych zawodach sportowych, m.in. w międzynarodowej rywalizacji o Puchar Gordona-Benetta, czy Krajowych Zawodach Balonów Wolnych o Puchar im. płk. Aleksandra Wańkowicza. Przypomina o tych czasach wystawa w Książnicy Kopernikańskiej powstała właśnie z okazji ponownego odsłonięcia w Toruniu Pomnika Żołnierzy Wojsk Balonowych (o niej tekst na tym blogu Uroczyste otwarcie wystawy Baloniarze garnizonu toruńskiego w służbie Niepodległej). Na wystawie można prześledzić dokładny opis uroczystości 5 V 1937 r., czy było tak jak 14 VIII 2020 r.?

W II RP toruńskie uroczystości rozpoczęły się już przeddzień 4 V 1937 r. – apelem poległych żołnierzy formacji balonowych, (największe straty odnotowało w trakcie odwrotu spod Kijowa w 1920). Dzień 5 maja rozpoczęto uroczystą pobudką, odegraną przez trębaczy. O godz. 9.00 nastąpił przegląd batalionu balonowego, i żołnierze baloniarze udali się do hali balonowej, tam rozpoczęła się msza św. Odprawił ją, i okolicznościową homilię wygłosił, ks. prałat ppłk. Jan Kroczek, z toruńskiej parafii garnizonowej. W mszy św. uczestniczył m.in. Władysław Raczkiewicz wojewoda pomorski, oraz liczne delegacje oficerów i podoficerów różnych formacji z rodzinami. Dopiero po mszy św. baloniarze i zacni goście udali się do parku miejskiego. Tam kompanie wojska ustawiły się w czworobok, który otoczył tłum mieszkańców i gości. Punktualnie o 11.00, po komendzie Baczność!, Na ramię broń!, Prezentuj broń!, orkiestra zagrała marsza generalskiego. W jego trakcie wmaszerowali na plac przed pomnikiem wojewoda pomorski i gen. Wiktor Thommée (dowódca DOK VIII), w asyście kadry oficerskiej, prezydenta miasta Torunia – Leona Raszei, duchowieństwa, przedstawicieli lokalnej społeczności Torunia i Pomorza. Dowódca DOK VIII symbolicznie przeciął wstęgę, przy dźwiękach hymnu narodowego. Przemawiali m. in dowódca Batalionu Balonowego w Toruniu, prezydent miasta Torunia, któremu w opiekę wojsko przekazało pomnik, powiedział:

Pełen uroczystej powagi dzień dzisiejszy poświęcony jest tym, którzy spełnili swój zaszczytny obowiązek, przynosząc Ojczyźnie w dani wszystko, co mieli najdroższego, bo życie – w walce o całość Ojczyzny pod rozkazami Tego, którego prochy niedawno spoczęły na Wawelu [Józefa Piłsudskiego – KT]. Myśl nasza biegnie dzisiaj ku tym duchom jasnym, którym hołd składamy, a którzy żyją i żyć będą w pamięci narodu polskiego […] W imieniu stolicy Pomorza biorę ten pomnik w posiadanie, przyrzekając otoczyć go opieką jako symbol triumfu i miłości Ojczyzny.

W parku uroczystości zakończyła defilada wojskowa. Po powrocie do koszar uroczyście rozdano nagrody zwycięzcom sportowych rozgrywek wojskowych, także tych lekkoatletycznych i strzeleckich. Zamiast rautu, zebrane środki przekazano na Fundusz Obrony Narodowej. Czeki uroczyście zdeponowano u gen. W. Thommée, który w prostych żołnierskich słowach bardzo podziękował „Kochanym baloniarzom”. Wspólnym obiadem żołnierskim zakończono uroczystości święta balonowego w Toruniu. Wieczorem umilił czas, baloniarzom i ich rodzinom, ale i miłym gościom, występ teatru amatorskiego, który działał w batalionie balonowym i w strukturach Polskiego Białego Krzyża. Wystawiono Zaręczyny pod kulami (Stefana Kiedrzyńskiego) i Kancelarię PKU. Uroczystą kolacją podejmowali toruńscy baloniarze liczne delegacje innych formacji. Trudo było się rozstać, spotkania przeciągnęły się do rana 6 VIII 1937 r., ale było to dzień świąteczny Przemienienia Pańskiego i nikt nie spieszył się do swych codziennych obowiązków.

Prezydent Raszeja słowa dotrzymał, pomnik zniszczyli dopiero Niemcy wkraczając do miasta jesienią 1939 r., z tych samych pobudek co jego budowniczowie. Bowiem, niemiecka III Rzesza rozpoczęła wówczas planowe niszczenie symboli polskości, także tych upamiętniających zwycięstwo oręża polskiego w 1920 r.

Zachęcam, by ekspozycję „Baloniarze garnizonu toruńskiego w służbie Niepodległej” obejrzeć w siedzibie Książnicy Kopernikańskiej przy ul. Słowackiego 8, a towarzyszy jej folder okolicznościowy pod tym samym tytułem, warto zachować ten druczek na pamiątkę. Każdy kto odwiedzi bibliotekę może go otrzymać bezpłatnie.

dr Katarzyna Tomkowiak