Next Page
Piotr Birecki
Jarosław Kłaczkow
Kujawsko-pomorskie kościoły ewangelickie dawniej i dziś
Wydawcy:
Machina Druku
Parafia Ewangelicko-Augsburska w Toruniu
Toruń 2018
Sygnatura SIRr XXXIV/185
Książka jest albumem zawierającym kilkaset fotografii, dokumentujących ewangelickie sakralne pomniki architektury.
Stanowi ona świadectwo materialnej spuścizny ewangelickich mieszkańców Kujaw i Pomorza.
Historia reformacji rozpoczyna się 500 lat temu w 1517 roku.
Największe miasta Pomorza wprowadziły u siebie zasady protestantyzmu, które zdominowały ich stosunki wewnętrzne.
Na obszarze Pomorza i Kujaw wyznania katolickie i ewangelickie funkcjonowały obok siebie aż do 1945 roku.
XVI wiek – czas reformacji i wiek XIX – okres zaborów – przyniosły wzrost liczby ludności protestanckiej i poprawę jej pozycji prawnej.
Po protestantach pozostały liczne budynki kościelne, a w nich ołtarze, ambony, chrzcielnice, organy, dekoracje malarskie, epitafia, płyty nagrobne, witraże, biblie, śpiewniki, naczynia liturgiczne.
Kościoły ewangelickie funkcjonowały w wielkich miastach i na małych wsiach.
Cześć świątyń ewangelickich była najpierw kościołami katolickimi, inne z ewangelickich przekształcono później na katolickie.
Prawdziwy boom budowlany nastąpił w 2. połowie XIX wieku, kiedy to na naszym obszarze powstało ponad sto nowych świątyń ewangelickich.
Po 1945 roku tylko kilka kościołów pozostało w rękach protestantów.
W albumie zaprezentowano fotografie kościołów z następujących miejscowości:
- Bagienica
- Brodnica
- Bryńsk
- Bukowiec
- Brzoza
- Bydgoszcz
- Chełmno
- Chełmża
- Chodecz
- Ciele
- Ciężkowo
- Dabrowa
- Dąbrowa Biskupia
- Dąbrowa Chełmińska
- Dabrowa Wielka
- Dębowa Łąka
- Gąski
- Gębice
- Gniewkowo
- Golub-Dobrzyń
- Gostkowo
- Górna Grupa
- Górsk
- Górzno
- Grabowiec
- Grębocin
- Gruczno
- Grudziądz
- Gryźliny
- Grzybno
- Iłowo
- Inowrocław
- Iwiec
- Izbica Kujawska
- Jabłonowo Pomorskie
- Janikowo
- Janowiec Wielkopolski
- Jarantowice
- Jeżewo
- Kamień Krajeński
- Kawki
- Kcynia
- Kęsowo
- Kokocko
- Kołodziejewo
- Konojady
- Koronowo
- Kowalewo Pomorskie
- Kruszyn
- Książki
- Kuligi
- Kwieciszewo
- Laskowo
- Lidzbark Welski
- Lipno
- Lisewo
- Lisnowo
- Lubawa
- Lubicz
- Łabiszyn
- Łasin
- Łąkorz
- Łochowo
- Makowiska
- Mąkowarsko
- Michałki
- Mogilno
- Mokre koło Grudziądza
- Mrocza
- Murzynko
- Nakło nad Notecią
- Nicwałd
- Nieszawa
- Nowa Wieś Wielka
- Nowe Miasto Lubawskie
- Osie
- Osiek nad Notecią
- Osielsko
- Ostromecko
- Ostrowite koło Golubia
- Otłoczyn
- Pędzewo
- Pęperzyn
- Piaski koło Grudziądza
- Płutowo
- Przedecz
- Przyłęki
- Radzyń Chełmiński
- Rojewice
- Rojewo
- Rynarzewo
- Ryńsk
- Rypin
- Rywałd Królewski
- Rzęczkowo
- Serock
- Sępólno Krajeńskie
- Sicienko
- Sitno
- Solec Kujawski
- Sośno
- Strzelno
- Sumowo
- Szafarnia
- Szubin
- Śliwice
- Świecie nad Wisłą
- Toruń
- Trzebczyk
- Tuchola
- Wałdowo Szlacheckie
- Warlubie
- Wąbrzeźno
- Wielkie Łunawy
- Wieldządz
- Więcbork
- Włocławek
- Włościbórz
- Wszedzień
- Wtelno
- Zelgno
- Zławieś Wielka
- Zrazim
- Żnin
Publikację dofinansowano z budżetu Województwa Kujawsko-Pomorskiego.
Piotr Artomiusz urodził się w 1552 roku w Grodzisku Wielkopolskim.
Był synem Łukasza Krzesichleba – ławnika i rajcy miejskiego.
Greckie nazwisko Artomiusz przyjął jako tłumaczenie polskiego Krzesichleb (artos – chleb, tomos – przełamany).
W 1586 roku został powołany na urząd polskiego kaznodziei w Toruniu.

Portret W: Ephraim Oloff, Polnische Liedergeschichte…, Gdańsk 1744, oryginał Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, źródło Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa
Przez 23 lata był pastorem w kościele Najświętszej Maryi Panny i w kościele św. Jerzego.
W kościele św. Jerzego położonym za murami miasta na Przedmieściu Chełmińskim w nabożeństwach brało udział bardzo dużo polskich luteran.
Artomiusz swoje kazania wygłaszał w języku polskim.
Miał jednak duże uznanie wśród protestantów niemieckich, dzięki czemu został powołany w skład toruńskiego konsystorza.
Piotr Artomiusz opowiadał się za porozumieniem protestantów – luteran, kalwinistów i braci czeskich.
Luterańska Rada Miasta Torunia była jednak wroga unii z innymi protestantami.

Ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej
Najsłynniejszym dziełem Piotra Artomiusza był Kancjonał – zbiór pieśni religijnych z 1587 roku.
Kancjonał doczekał się kilkunastu wydań (Lipsk, Królewiec, Gdańsk, Toruń, Brzeg).
Kancjonały pojawiły się w związku z rozwojem reformacji.
Zbiory pieśni religijnych w językach narodowych były wykorzystywane bardzo często w protestanckich nabożeństwach.
W zbiorach Książnicy Kopernikańskiej znajduje się trzecie wydanie Kancjonału toruńskiego z 1601 roku.
„Cantional to iest Pieśni Krześćiańskie” zawiera pieśni podane w większości z zapisem nutowym.
Nuty rozpisane są w większości na cztery głosy (alt, tenor, bas, sopran).
W pierwszej części Kancjonału pieśni ułożone są w porządku roku liturgicznego (147 pieśni).
W drugiej części pieśni ułożone są tematycznie na różne okazje (184 pieśni).
Kancjonał zamyka katechizm.
Piotr Artomius włączył do Kancjonału również kilkanaście psalmów w przekładzie Jana Kochanowskiego.
Sam wkład Artomiusza w powstanie śpiewnika ograniczył się do zebrania pieśni zakorzenionych już w tradycjach protestanckiej i katolickiej.
Są to teksty XVI-wieczne i starsze średniowieczne.
Często to przeróbki i tłumaczenia utworów łacińskich i niemieckich
Piotr Artomiusz był autorem przynajmniej jednej pieśni – numer CXVII „Panie, pokiż wżdam swey sprawiedliwości”.
Pierwsze litery kolejnych dwunastu zwrotek tej pieśni tworzą imię i nazwisko autora: PIOTR ARTOMIUSZ.
To tzw. akrostych.
Kancjonał toruński jest najpoważniejszym wkładem Torunia w polskie piśmiennictwo XVI wieku.
Odegrał również olbrzymia rolę w dziejach muzyki staropolskiej.
Artomiusz był również współautorem słownika łacińsko-niemiecko-polskiego pod tytułem Nomenclator (1591)
Nomenclator był wielokrotnie wznawiany i używany w szkołach Prus Królewskich.
Jako że układ jego był tematyczny, a nie alfabetyczny, pełnił rolę podręcznika i samouczka.
Joanna Kamper-Warejko
Pieśni pasyjne i wielkanocne w Kancjonale Piotra Artomiusza (Toruń 1601)
Toruń 2006
Sygnatura MAG TN 0994-38/3
Joanna Kamper-Warejko
Kancjonał Piotra Artomiusza – toruński wkład w piśmiennictwo XVI wieku
Folia Toruniensia
T. 7, s. 33-41
Sygnatura SIRr II/34t.7
Teresa Friedelówna
Poezja Jana Kochanowskiego w luterańskim kancjonale toruńskim
Rocznik Toruński
Tom 22 : 1994, s. 329-354
Sygnatura SIRr II/18t.22
Teresa Friedelówna
Pieśń Piotra Artomiusa w toruńskim kancjonale z 1601 r.
W: Polszczyzn regionalna Pomorza,
T. 5, s. 7-16
Sygnatura MAG 262191
Teresa Friedelówna
Z badań nad kancjonałem toruńskim
Prace Komisji Językoznawczej. T. 25.
Poznańskie Spotkania Językoznawcze. T. 1.
s. 136-143
Sygnatura MAG 262166
Marja Sipayłłówna
hasło: Artomius (Krzesichleb) Piotr
Polski Słownik Biograficzny
T. 1, s. 168-169
Sygnatura SIRi XVIa/1t.1
Stanisław Salmonowicz
Piotr Artomiusz (Krzesichleb) (1552-1609) – kaznodzieja luterański i pisarz
W: Wybitni ludzie dawnego Torunia
s. 45-49
Sygnatura SIRr IIIa/3a
Janusz Małłek
O Piotrze Artomiuszu, pastorze kościoła NMP w Toruniu i jego twórczości
Linguistica Copernicana
nr 2/ 2012, s. 37-50
Sygnatura MAG 06187-8
Leon Witkowski
Piotr Artomiusz
Przyczynek do Historii Toruńskich Kancjonałów Ewangelickich
Pomerania, R. IV : 1933, s. 43-64
Sygnatura MAG 65636
Karolina Smolarek
Piotr Artomiusz i jego kancjonał toruński z końca XVI wieku
Rocznik Toruński
Tom 41 : 2014, s. 169-186
Sygnatura SIRr II/18t.41
Krystyna Wyszomirska
Księgozbiór Piotra Artomiusza zachowany w zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu
Folia Toruniensia, t. 2-3, s. 7-29
Sygnatura SIRr II/34z.2/3
hasło; Artomiusz Piotr (1552-1609)
Nowy Korbut – Bibliografia Literatury Polskiej
Piśmiennictwo Staropolskie, tom 2, s. 10-11
Sygnatura SIRi VB/4-t.2
Reformacja w Toruniu
Wpływ kultury ewangelickiej na rozwój miasta
Redakcja katalogu: Joanna Arszyńska, Liliana Lewandowska, Aleksandra Mierzejewska
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
Toruń 2017
Sygnatura SIRr XXXIV/165
Polecamy katalog wystawy „Reformacja w Toruniu – wpływ kultury ewangelickiej na rozwój miasta”, jaka została zorganizowana w Muzeum Okręgowym w Toruniu w dniach 9 czerwca – 15 października 2017 roku.
Wystawa upamiętniła jubileusz 500-lecia wystąpienia Marcina Lutra.
Począwszy od początku XVI wieku do początku wieku XX protestantyzm odgrywał dominującą rolę w Toruniu.
Ewangelickie były mieszczańskie elity Torunia.
Luteranie zdominowali życie polityczne, gospodarcze i kulturalne miasta.
Zgromadzone na wystawie w Muzeum Okręgowym eksponaty ilustrują dzieje toruńskiej reformacji.
Obejmują narodziny protestantyzmu, działalność Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, obrady Colloquium Charitativum, tumult toruński, rozwój luteranizmu w XIX stuleciu i współczesną gminę ewangelicką.
Na wystawie zaprezentowano dzieła potwierdzające wpływ reformacji na tożsamość miasta Torunia.
Wśród eksponatów znalazły się zabytki piśmiennictwa, rękopisy, starodruki, drzeworyty, miedzioryty, mapy, archiwalia, wyroby rzemiosła artystycznego, przedmioty użytkowe i sakralne.
Katalog poprzedzony jest kilkoma przyczynkami naukowymi, stanowiącymi wprowadzenie do tematyki wystawy:
Janusz Małek – Reformacja i protestantyzm w Toruniu w latach 1521-1817
Piotr Birecki – Na drodze do zbawienia. Życie toruńskiego luteranina między chrztem a pogrzebem
Piotr Birecki – Sztuka w służbie toruńskiego protestantyzmu
Jarosław Kłaczkow – Kościoły ewangelickie w Toruniu w XIX i XX wieku
Sam katalog jest bogato ilustrowany.
Katalog nie tylko wymienia, ale i opisuje wszystkie eksponowane na wystawie obiekty.
Stąd jest skarbnicą wiedzy o ewangelickiej przeszłości Torunia.