Next Page
Piotr Artomiusz urodził się w 1552 roku w Grodzisku Wielkopolskim.
Był synem Łukasza Krzesichleba – ławnika i rajcy miejskiego.
Greckie nazwisko Artomiusz przyjął jako tłumaczenie polskiego Krzesichleb (artos – chleb, tomos – przełamany).
W 1586 roku został powołany na urząd polskiego kaznodziei w Toruniu.
Portret W: Ephraim Oloff, Polnische Liedergeschichte…, Gdańsk 1744, oryginał Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, źródło Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa
Przez 23 lata był pastorem w kościele Najświętszej Maryi Panny i w kościele św. Jerzego.
W kościele św. Jerzego położonym za murami miasta na Przedmieściu Chełmińskim w nabożeństwach brało udział bardzo dużo polskich luteran.
Artomiusz swoje kazania wygłaszał w języku polskim.
Miał jednak duże uznanie wśród protestantów niemieckich, dzięki czemu został powołany w skład toruńskiego konsystorza.
Piotr Artomiusz opowiadał się za porozumieniem protestantów – luteran, kalwinistów i braci czeskich.
Luterańska Rada Miasta Torunia była jednak wroga unii z innymi protestantami.
Ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej
Najsłynniejszym dziełem Piotra Artomiusza był Kancjonał – zbiór pieśni religijnych z 1587 roku.
Kancjonał doczekał się kilkunastu wydań (Lipsk, Królewiec, Gdańsk, Toruń, Brzeg).
Kancjonały pojawiły się w związku z rozwojem reformacji.
Zbiory pieśni religijnych w językach narodowych były wykorzystywane bardzo często w protestanckich nabożeństwach.
W zbiorach Książnicy Kopernikańskiej znajduje się trzecie wydanie Kancjonału toruńskiego z 1601 roku.
„Cantional to iest Pieśni Krześćiańskie” zawiera pieśni podane w większości z zapisem nutowym.
Nuty rozpisane są w większości na cztery głosy (alt, tenor, bas, sopran).
W pierwszej części Kancjonału pieśni ułożone są w porządku roku liturgicznego (147 pieśni).
W drugiej części pieśni ułożone są tematycznie na różne okazje (184 pieśni).
Kancjonał zamyka katechizm.
Piotr Artomius włączył do Kancjonału również kilkanaście psalmów w przekładzie Jana Kochanowskiego.
Sam wkład Artomiusza w powstanie śpiewnika ograniczył się do zebrania pieśni zakorzenionych już w tradycjach protestanckiej i katolickiej.
Są to teksty XVI-wieczne i starsze średniowieczne.
Często to przeróbki i tłumaczenia utworów łacińskich i niemieckich
Piotr Artomiusz był autorem przynajmniej jednej pieśni – numer CXVII „Panie, pokiż wżdam swey sprawiedliwości”.
Pierwsze litery kolejnych dwunastu zwrotek tej pieśni tworzą imię i nazwisko autora: PIOTR ARTOMIUSZ.
To tzw. akrostych.
Kancjonał toruński jest najpoważniejszym wkładem Torunia w polskie piśmiennictwo XVI wieku.
Odegrał również olbrzymia rolę w dziejach muzyki staropolskiej.
Artomiusz był również współautorem słownika łacińsko-niemiecko-polskiego pod tytułem Nomenclator (1591)
Nomenclator był wielokrotnie wznawiany i używany w szkołach Prus Królewskich.
Jako że układ jego był tematyczny, a nie alfabetyczny, pełnił rolę podręcznika i samouczka.
Joanna Kamper-Warejko
Pieśni pasyjne i wielkanocne w Kancjonale Piotra Artomiusza (Toruń 1601)
Toruń 2006
Sygnatura MAG TN 0994-38/3
Joanna Kamper-Warejko
Kancjonał Piotra Artomiusza – toruński wkład w piśmiennictwo XVI wieku
Folia Toruniensia
T. 7, s. 33-41
Sygnatura SIRr II/34t.7
Teresa Friedelówna
Poezja Jana Kochanowskiego w luterańskim kancjonale toruńskim
Rocznik Toruński
Tom 22 : 1994, s. 329-354
Sygnatura SIRr II/18t.22
Teresa Friedelówna
Pieśń Piotra Artomiusa w toruńskim kancjonale z 1601 r.
W: Polszczyzn regionalna Pomorza,
T. 5, s. 7-16
Sygnatura MAG 262191
Teresa Friedelówna
Z badań nad kancjonałem toruńskim
Prace Komisji Językoznawczej. T. 25.
Poznańskie Spotkania Językoznawcze. T. 1.
s. 136-143
Sygnatura MAG 262166
Marja Sipayłłówna
hasło: Artomius (Krzesichleb) Piotr
Polski Słownik Biograficzny
T. 1, s. 168-169
Sygnatura SIRi XVIa/1t.1
Stanisław Salmonowicz
Piotr Artomiusz (Krzesichleb) (1552-1609) – kaznodzieja luterański i pisarz
W: Wybitni ludzie dawnego Torunia
s. 45-49
Sygnatura SIRr IIIa/3a
Janusz Małłek
O Piotrze Artomiuszu, pastorze kościoła NMP w Toruniu i jego twórczości
Linguistica Copernicana
nr 2/ 2012, s. 37-50
Sygnatura MAG 06187-8
Leon Witkowski
Piotr Artomiusz
Przyczynek do Historii Toruńskich Kancjonałów Ewangelickich
Pomerania, R. IV : 1933, s. 43-64
Sygnatura MAG 65636
Karolina Smolarek
Piotr Artomiusz i jego kancjonał toruński z końca XVI wieku
Rocznik Toruński
Tom 41 : 2014, s. 169-186
Sygnatura SIRr II/18t.41
Krystyna Wyszomirska
Księgozbiór Piotra Artomiusza zachowany w zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu
Folia Toruniensia, t. 2-3, s. 7-29
Sygnatura SIRr II/34z.2/3
hasło; Artomiusz Piotr (1552-1609)
Nowy Korbut – Bibliografia Literatury Polskiej
Piśmiennictwo Staropolskie, tom 2, s. 10-11
Sygnatura SIRi VB/4-t.2
Reformacja w Toruniu
Wpływ kultury ewangelickiej na rozwój miasta
Redakcja katalogu: Joanna Arszyńska, Liliana Lewandowska, Aleksandra Mierzejewska
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
Toruń 2017
Sygnatura SIRr XXXIV/165
Polecamy katalog wystawy „Reformacja w Toruniu – wpływ kultury ewangelickiej na rozwój miasta”, jaka została zorganizowana w Muzeum Okręgowym w Toruniu w dniach 9 czerwca – 15 października 2017 roku.
Wystawa upamiętniła jubileusz 500-lecia wystąpienia Marcina Lutra.
Począwszy od początku XVI wieku do początku wieku XX protestantyzm odgrywał dominującą rolę w Toruniu.
Ewangelickie były mieszczańskie elity Torunia.
Luteranie zdominowali życie polityczne, gospodarcze i kulturalne miasta.
Zgromadzone na wystawie w Muzeum Okręgowym eksponaty ilustrują dzieje toruńskiej reformacji.
Obejmują narodziny protestantyzmu, działalność Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, obrady Colloquium Charitativum, tumult toruński, rozwój luteranizmu w XIX stuleciu i współczesną gminę ewangelicką.
Na wystawie zaprezentowano dzieła potwierdzające wpływ reformacji na tożsamość miasta Torunia.
Wśród eksponatów znalazły się zabytki piśmiennictwa, rękopisy, starodruki, drzeworyty, miedzioryty, mapy, archiwalia, wyroby rzemiosła artystycznego, przedmioty użytkowe i sakralne.
Katalog poprzedzony jest kilkoma przyczynkami naukowymi, stanowiącymi wprowadzenie do tematyki wystawy:
Janusz Małek – Reformacja i protestantyzm w Toruniu w latach 1521-1817
Piotr Birecki – Na drodze do zbawienia. Życie toruńskiego luteranina między chrztem a pogrzebem
Piotr Birecki – Sztuka w służbie toruńskiego protestantyzmu
Jarosław Kłaczkow – Kościoły ewangelickie w Toruniu w XIX i XX wieku
Sam katalog jest bogato ilustrowany.
Katalog nie tylko wymienia, ale i opisuje wszystkie eksponowane na wystawie obiekty.
Stąd jest skarbnicą wiedzy o ewangelickiej przeszłości Torunia.
Michał Bogusław Ruttich urodził się w Wilnie.
Jego ojciec był aptekarzem i luteraninem.
Studiował w Halle filologię i teologię.
Poznał język arabski.
W 1714 roku osiadł w Toruniu.
Miedzy 1714 a 1718 roku był profesorem Gimnazjum Akademickiego w Toruniu.
Był lektorem języka polskiego.
W 1714 roku ogłosił drukiem afisz zapowiadający rozpoczęcie nauczania języka polskiego w gimnazjum.
Plakat zawierał pochwałę języka polskiego.
Ruttich uważał go za swój język macierzysty.
Później poświęcił się jednak karierze duchownego protestanckiego.
Był pastorem i kaznodzieją języka polskiego w kościele św. Jerzego i u Najświętszej Panny Marii.
Mimo, iż był Polakiem i kaznodzieją języka polskiego był cenioną i wyróżniającą się postacią wśród toruńskich luteran.
To on udzielił ostatniej pociechy religijnej burmistrzowi Johannowi Gottfriedowi Rösnerowi przed egzekucją po tumulcie toruńskim.
To on był ostatnim protestanckim duchownym, który wygłosił kazanie w kościele Najświętszej Panny Marii zanim przejęli go katolicy w 1724 roku.
Z tego też powodu tragiczny spór Michała Rutticha z gminą luterańską i władzami miasta budzi zaskoczenie swoją gwałtownością.
Ruttich przeciwstawił się anachronicznym przepisom miejskim dyskryminującym język polski, w sytuacji gdy coraz więcej luteran toruńskich nie znało języka niemieckiego.
Michał Bogusław Ruttich już w 1718 roku wprowadził w ewangelickim kościele św. Jerzego na Chełmińskim Przedmieściu zwyczaj śpiewania pieśni kościelnych w języku polskim.
W maju 1728 roku na żądanie rodziny zmarłego polskiego luteranina ze Starego Miasta odprawił ceremonię pogrzebową w języku polskim, a nie niemieckim – na co zresztą uzyskał zgodę burmistrza.
Spotkał się jednak z gorszącą reakcją pastorów niemieckich, którzy zaczęli jednocześnie odprawiać ceremonię pogrzebową w języku niemieckim.
Spór toczył się dalej przed radą miejską, która złożona z niemieckich patrycjuszy, wypowiedziała się przeciwko językowi polskiemu.
Pastor Ruttich stał się obiektem nagonki ze strony swych protestanckich kolegów.
Był izolowany i osamotniony w swym środowisku.
W czerwcu 1728 roku Ruttich zrzekł się urzędu pastora.
W lutym 1729 roku odebrał sobie życie strzelając z pistoletu w serce.
Ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu
Afisz o podjęciu nauczania języka polskiego przez profesora toruńskiego gimnazjum Michała Bogusława Rutticha
Właśnie dobrze Mędrcy, człowieka na świat bez mowy, bez rozumu y bez rozsądku wychodzącego, do iedney gołey, na ktorey nic nie odmalowano, przyrownywaią tablicy.
Same bowiem nas uczy doświadczenie, że to wszystko w następuiących leciech pęzlem niby wychowania, nauk y ćwiczenia na człowieku wyrażono być musi.
Malarz sztuczny chcąc wyśmienity wystawić obraz, wytworny aby naprzód wyrysował grunt, nadewszytko pilne dokłada staranie, tenże potym rożnymi zdobi farbami.
Niebłądzę kiedy na tablicy młodości człowieczey mowę y wymowę swoyską za pierwszy pokładam grunt, który rozumieiąc, nietylko wszelkiey rostropności y nauki, z obcowania ludzkiego sam nabyć ; ale tez y czasu swego drugim nie bez pożytku udzielić może.
Grunt im czystszy, tym piękniejsze uda się malowanie ; lecz toby się nie stosowało do mowy, o którey wiadomo, iż każda iuż nie swoiskiey czystości, ale raczey w przymieszaniu cudzych ięzyków osobliwą nieiakąś szuka ozdobę: Włoch Łaciną, Francuz Polską, Niemiec Łacińską y Francuską, Polak tudzież Łacińską y Francuską swoie nadziewaią mowy.
Nie zboczę przecie z prawdy, twierdząc, iż każda mowa im samo przez się czystsza, tym doskonalszą chlubić się może ozdobą.
Żeby Malarz wyraziwszy na obrazie piękną Polską głowę, czuprynę y uszy, oney zaś Niemiecki kołnierz, suknię y szpadę przymalował, izaliby niekażdy to za szpetno y nieprzystoyno poczytał?
Tak właśnie miasto mniemaney ozdoby, obcymi tym wiecey Polski ięzyk plugawim słowy.
Luboć tedy choroba ta, nie tylko w Polską, ale tez y inne wnęciła się mowy, iednakże maiąc przed sobą wielu przykładów, całego Bractwa abo Towarzystwa uczonych ludzi we Francyi y Niemczech, do oczyscienia y zdobienia ięzyków swych iedynie postanowionych; tegoż szczęścia y Polskiey naszey sprzyiamy mowie.
Nacoż nam hoynymi we wszelkich słowach opływaiąc dostatkami, u cudzych się zapożyczać! abo nie toż samo czyni obraz Polski co konterfet Francuski? czemu związek Polski nie ma być ważny, iak Colligatia Łacińska y Aliancia Francuska?
Że Polska mowa sama przez się w gładkości, ludzkości y osobliwey swey wrodzoney powadze, żadnym obcym przyczyny nie ma ustępować ięzykom każdy wytwornych Polskich czytaiąc Mówców, z doświadczenia tego przyznać musi.
To wszystko obszerniey, poszczęśliwie skończoney Introdukcyi, we dwuch osobliwych Kolegiach, które z Łacińska Fundamentale & Practicum nazywaią, pokaże się.
Do tych młódź Toruńską na dzień 23. Miesiąca Kwietnia od godziny XI. aż d. XII. zaprasza.
Oznamiono w Toruniu w Niedzielę III po Wielkieynocy. Roku MDCCXIV.
Michał Bogusław Ruttich,
Prof. Publ. Extr.
Stanisław Salmonowicz
Tragiczny spór Michała Bogusława Rutticha. Z dziejów walki o język polski w Toruniu w początkach XVIII w.
Zapiski Historyczne
Tom 35 – 1970 – zeszyt 1, s. 37-50
Sygnatura SIRr II/3-1970a
Janina Przybyłowa
Profesor Ruttich i jego miłość do mowy polskiej
Gazeta Toruńska, 1956, nr 191
Sygnatura KM 01370
Stanisław Salmonowicz
Ruttich Michał Bogusław (1686-1729)
Polski Słownik Biograficzny
Tom 33, s. 261-262
Sygnatura XVIa/1-t.33
Zygmunt Mocarski
Plakat prof. Rutticha z 1714 r.
Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu
Tom 7, 1923, nr 2 i 3, s. 38-43
Sygnatura SIRr II/3-1923-1926
Stanisław Salmonowicz
Michał Bogusław Ruttich (1686-1729)
pastor, lingwista, miłośnik języka polskiego
W: Wybitni ludzie dawnego Torunia
s. 117-122
Sygnatura SIRr IIIA/3a
Stanisław Salmonowicz
Michał Bogusław Ruttich (1686-1729)
pastor i miłośnik języka polskiego
W: Wybitni Pomorzanie XVIII wieku
s. 168-172
Sygnatura SIRr IIIA/4d
