Next Page
Olędrzy
Osadnicy znad Wisły
Sąsiedzi bliscy i obcy
pod redakcją Andrzeja Pabiana i Michała Targowskiego
Wydawca: Fundacja Ośrodek Inicjatyw Społecznych ANRO
Toruń 2016
Sygnatura SIRr VIb/1-55
Olędrzy przez cztery stulecia kształtowali krajobraz gospodarczy i religijny Pomorza Nadwiślańskiego.
Byli przybyszami z Holandii i Fryzji.
Osiedlali się na terenach zalewowych Wisły.
Wielu z nich było mennonitami – radykalnymi wyznawcami pacyfistycznego nurtu anabaptyzmu.
Z tego powodu byli prześladowani zarówno przez protestantów i katolików z Zachodniej Europy.
XIX wiek przyniósł stopniowy zanik tej społeczności.
Dziś pamięć o Olędrach promuje Fundacja Ośrodek Inicjatyw Społecznych ANRO.
Z jej inicjatywy zorganizowano 22-23 września 2016 roku w Wielkiej i Małej Nieszawce pod Toruniem międzynarodowa konferencję poświęconą dziedzictwu olęderskiemu.
Niniejsza publikacja jest pokłosiem tej konferencji.
W książce znalazły się następujące referaty:
- Michał Targowski – Osadnictwo olęderskie w Polsce – jego rozwój i specyfika
- Janusz Małłek – Prusy Królewskie – nowa ojczyzna menonitów
- Andrzej Pabian – Menonici w dolinie Wisły
- Pieter Post – W świecie, ale nie ze świata. Kim są menonici?
- Anna Maślak – Wybrane zagadnienia architektury chłopskiej Doliny Dolnej Wisły
- Michał P. Wiśniewski – Cmentarze dawnych wsi olęderskich w dolinie Wisły w województwie kujawsko-pomorskim. Stan zachowania i działania ratunkowe
- Jarosław Dumanowski – Protestantyzm, Niderlandy i ser. U źródeł tożsamości żywieniowej olędrów
- Marcin Gorączko – Historyczne powodzie w Dolinie Dolnej Wisły jako wyzwanie dla kolonizacji olęderskiej
- Ewa Tyczyńska – Olęderska wieś po sąsiedzku. Projekt i realizacja Olęderskiego Parku Etnograficznego w Wielkiej Nieszawce.
- Aleksandra Paprot – Swoi czy nadal obcy? Działania na rzecz promocji menonitów w oczach współczesnych mieszkańców Żuław i Powiśla
- Aleksandra Kleśta-Nawrocka, Rafał Kleśta-Nawrocki – Rekonstrukcje menonickich specjałów
- Antoinette Hazevoet – Menonici we współczesnej Europie w perspektywie projektu „Menno-Tour”
Dr Michał Targowski
Mennonici w okolicach Torunia
w XVI-XX w.
Wykład
23 listopada 2017
Książnica Kopernikańska w Toruniu
Towarzystwo Miłośników Torunia i Książnica Kopernikańska w Toruniu wróciły do współpracy przy organizacji cyklu spotkań popularnonaukowych „Wieczory Toruńskie” poświęconych dziejom miasta i ludzi Torunia.
W czwartek 23 listopada 2017 roku cykl zainaugurował wykład dr Michała Targowskiego „Mennonici w okolicach Torunia w XVI-XX w.”
Dr Michał Targowski jest pracownikiem naukowym w Instytucie Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Specjalizuje się w badaniach nad historią Torunia i regionu, osadnictwem olęderskim na ziemiach polskich, rycerstwem, szlachtą i ziemiaństwem na Pomorzu Gdańskim i ziemi chełmińskiej.
Jest również wiceprezesem Towarzystwa Miłośników Torunia.
Mennonitische Blätter, sygnatura KM 02048
Prelegent na początku wyjaśnił kim są mennonici.
Słuchacze dowiedzieli się wielu interesujących informacji na temat anabaptyzmu, postaci Menno Simmonsa, rozwoju grupy w Niderlandach.
Poznaliśmy główne punkty doktryny menonickiej, różniące ich od innych protestantów i powodujące prześladowania z ich strony.
Cechowały ich zwłaszcza radykalna postawa pacyfistyczna, chrzest dorosłych, brak struktur kościelnych i izolacja od świata.
Die Wehrfreiheit der altpreussischen Mennoniten,
sygnatura MAG 50325
Kolejna część wykłady poświęcona była początkom osadnictwa mennonickiego w Polsce.
Dowiedzieliśmy się jakie były przyczyny ich emigracji z Niderlandów, jakie były uwarunkowania gospodarcze i polityczne pozwalające im na osiedlanie się w Prusach Królewskich, na jakich ziemiach osiedlali się, na jakich warunkach prawnych zakładali swoje wsie.
Nie wątpliwie ewenementem był fakt, ze cieszyli się wolnością osobistą i byli zwolnieni od służby wojskowej.
Prelegent wyjaśnił różnice między takimi pojęciami jak menonici, olendrzy, holendrzy, prawo olenderskie.
Katechismus oder kurze und einfache Unterweisung
aus der heiligen Schrift in Frage und Antwort
für die Jugend, sygnatura MAG 272208
Następnie dowiedzieliśmy się o założeniu pierwszej mennonickiej osady w Starym Toruniu w 1574 roku i o jej trudnych relacjach z luterańskimi władzami miasta.
Dowiedzieliśmy się o kolejnych wsiach mennonitów zakładanych w okolicach Torunia, z których szczególne bogate informacje mamy o Małej i Wielkiej Nieszawce.
Mogliśmy wysłuchać wielu ciekawostek na temat życia religijnego mennonitów, tego czym różnili się Fryzowie od Flamandów, o kontaktach ze współbraćmi z Niderlandów.
Poznaliśmy kolejno ich dzieje w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, pod zaborem pruskim i w odrodzonej II Rzeczypospolitej.
Glaubensbekenntnis der Mennoniten in Preussen,
sygnatura MAG 272209
Dowiedzieliśmy się jak przebiegało legendarne spotkanie króla Szwecji Karola II z nieszawskim kaznodzieją Stefanem Funkiem.
Wiele miejsca zajęło omówienie życia gospodarczego mennonickiej wsi, które specjalizowały się w hodowli krów i produkcji serów.
Poznaliśmy wygląd poszczególnych zagród i rozplanowanie osad.
Dowiedzieliśmy się o budowaniu kanałów, śluz, sztucznych wzgórz, rowów, tam, przekształcaniu krajobrazów przez mennonitów.
Poznaliśmy wilkierze regulujące prawne życie mieszkańców mennonickich wsi.
Mennonitisches Jahrbuch, sygnatura 55430
Co ciekawe 3/4 przepisów związanych było z rozstrzyganiem pojawiających się sporów o krowy.
Nieszawskim mennonitom prawa nadawał starosta dybowski.
Osobnym zagadnieniem było powstanie i dzieje domu modlitwy mennonickiej gminy w Małej Nieszawce (budynek istnieje do dzisiaj).
Niestety w historii mennonitów z Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej i Kujaw następuje w XIX wieku regres.
Związany był z konfesjami na luteranizm i wprowadzeniem powszechnego obowiązku służby wojskowej.
Stale spadała ich liczba również na skutek emigracji – zwłaszcza do Rosji (mennonitką z pochodzenia była matka Anny German).
Mennonitisches Lexikon, sygnatura MAG 39447
Mennonici z Małej i Wielkiej Nieszawki, którzy postanowili pozostać wierni swojemu wyznaniu wyemigrowali w 1874 roku pod wodzą Wilhelma Ewerta do stanu Kansas w Ameryce, gdzie do dzisiaj przetrwała ich społeczność.
Dr Michał Targowski na zakończenie opowiedział historię ostatniego toruńskiego mennonity Wilhelma Kerbera – przed wojną nauczyciela w Państwowym Gimnazjum z niemieckim Językiem nauczania, przy ul. Piekary.
Okazało się, że miał on również związek z Książnicą Miejską.
Dzisiaj pamięć o mennonitach żyje w Wielkiej Nieszawce dzięki „Olęderskiemu Parkowi Etnograficznemu” (oddział Muzeum Etnograficznego w Toruniu).
Kultywują ją również aktorzy amatorzy z „Teatru Janek Wędrowniczek” z Wielkiej Nieszawki, którzy przybyli do Książnicy ubrani w tradycyjne mennonickie stroje.
Wykładu dr Michała Targowskiego wysłuchała pełna sala gości.
Prelekcja była bardzo bogato ilustrowana w stare mapy, ryciny, plany i zdjęcia.
Spotkaniu towarzyszyła również wystawa na której zaprezentowano stare książki i fotografie z naszych zbiorów związane z mennonitami.
„Olędrzy – Osadnicy znad Wisły. Sąsiedzi bliscy i obcy”
Konferencja Naukowa
Fundacja Ośrodek Inicjatyw Społecznych ANRO w Złotorii
Instytut Historii i Archiwistyki UMK
Muzeum Etnograficzne w Toruniu
22-23 września 2016
Wielka Nieszawka-Mała Nieszawka
W dniach 22-23 września 2016 r. odbyła się sesja naukowa Olędrzy – osadnicy znad Wisły. Sąsiedzi bliscy i obcy. Pierwszego dnia obrady odbywały się w CSIR Olender w Wielkiej Nieszawie, drugiego – w Sali Delmajk w Małej Nieszawie.
Konferencję otworzyli organizatorzy sesji – dr Michał Targowski z UMK w Toruniu i Andrzej Pabian z Fundacji OIS ANRO. Słowo wstępne wygłosił oraz obrady poprowadził prof. dr hab. Waldemar Rozynkowski.
Jako pierwszy swój referat przedstawił prof. dr hab. Janusz Małłek. Omówił historię protestantyzmu i katolicyzmu w Prusach Królewskich. Wytłumaczył, skąd tylu olędrów na tym terenie (szczególne znaczenie miała bliskość organizacji form ustrojowych).
Pieter Post, pastor, związany z Uniwersytetem w Amsterdamie, przybliżył słuchaczom współczesne życie mennonitów: rokrocznie urządzają konferencje i spotkania w poszczególnych krajach, wydają czasopismo on-line. Zwrócił uwagę na bardzo dużą różnorodność tego ruchu – odłamy konserwatywne funkcjonują obok niezwykle liberalnych. W niektórych krajach kobiety mogą odprawiać liturgię. Jedne frakcje nie pozwalają na korzystanie ze środków masowego przekazu, są zamknięte na świat zewnętrzny. Obecnie jednak większa część kongregacji mennonickich jest zdecydowanie bardziej otwarta niż dawniej. Chętnie przyjmują w swe szeregi osoby homoseksualne, transpłciowe, traktują wszystkich ludzi jednakowo. Działają na rzecz uchodźców. Kościół mennonicki ma charakter kongregacyjny (nie ma struktury hierarchicznej, lecz demokratyczną). Chrzest dorosłych i teologia pokoju to cechy charakterystyczne anabaptystów mennonickich.
O „Mennonitach nad Dolną Wisłą” mówił kolejny prelegent – Andrzej Pabian. Zaczął od zdefiniowania pojęć „mennonici” (grupa wyznaniowa, która wyodrębniła się w XVI w. z anabaptyzmu) i „olędrzy” (osadnicy lokowani
na obszarze Polski Północnej, Wielkopolski i Mazowsza). Następnie referent omówił cechy charakterystyczne religijności mennonickiej, historię gmin mennonickich w Sosnówce, Mątwach, Chełmnie i Grupie. Zwrócił uwagę, iż zachowały one są odrębność aż do II wojny światowej.
Po dyskusji i przerwie głos zabrał dr Michał Targowski. W wystąpieniu „Pracowici sąsiedzi. Osadnictwo olęderskie nad dolną Wisłą w XVI-XIX w.” jeszcze raz sprecyzował pojęcia, będące kluczowymi dla całego spotkania: menonici to wyznawcy mennonityzmu, Holendrzy – mieszkańcy Holandii, zaś olędrzy (holendrzy) – grupa ludności wiejskiej. W XVI w. w osadach olęderskich gros stanowili Holendrzy i mennonici, w kolejnych wiekach się to zmieniło. Prelegent omówił prawo olęderskie (postanowienia kontraktów):
1. wolność osobista osadników,
2. samodzielność gospodarcza,
3. użytkowanie ziemi na zasadzie dzierżawy,
4. czynsz pieniężny z małym udziałem lub bez danin i darowizn,
5. wybieralny samorząd wiejski,
6. dodatkowe uprawnienia gmin olęderskich,
7. wolność wyznania.
Olędrzy byli, w przeciwieństwie do polskich chłopów, wolni. Wzorzec gospodarności olęderskiej miał dobry wpływ na polską wieś, stał się dla wielu wzorem organizacji społeczności gminnej.
Johann Driediger w referacie „Z doliny Wisły na ukraińskie i rosyjskie stepy. O migracji nadwiślańskich mennonitów do Rosji w XVIII-XX w.” opowiedział zgromadzonym o zaproszeniach do osiedlania się wystosowanych do mennonitów przez Katarzynę II w roku 1763 i Aleksandra I w 1801 r. W trakcie wojen Rosja poniosła duże straty w ludziach, poza tym zdobyła sporo ziem niezamieszkanych i chciała te obszary zaludnić, zwłaszcza tak doświadczonymi osadnikami. Olędrzy zaczęli migrować na większą skalę z terenów nadwiślańskich do Rosji dopiero od lat 80. XVIII. Po 1874 r. około jedna trzecia mennonitów wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych i Kanady. Po II wojnie wielu menonitów wyjechało z Rosji do Niemiec.
Antoinette Hazevoet i Hajo Hajonides opowiedzieli o działalności „Menno Simons Center” (organizowanie konferencji, popularyzowanie mennonityzmu, próba integracji menonitów rozsianych na całym świecie), a także o programie „Eumen.net”. Ma on zjednoczyć mennonitów w Europie, dominujące na północy kontynentu organizacje liberalne i konserwatywne na południu. W ramach projektu jego członkowie odbyli podróż po poszczególnych krajach europejskich i zapoznali się z życiem funkcjonujących w nich kongregacji.
Poniżej program całej sesji naukowej:
22 września 2016 r.
9.30-9.50 otwarcie i powitanie gości
9.50-10.10 prof. dr hab. Janusz Małłek, Prusy Królewskie – ojczyzna mennonitów
10.10-10.30 dr Pieter Post, Kim są mennonici?
10.30-10.50 Andrzej Pabian, Mennonici nad Dolną Wisłą
10.50-11.10 dyskusja
11.30-11.50 dr Michał Targowski, Pracowici sąsiedzi. Osadnictwo olęderskie nad dolną Wisłą w XVI-XIX w.
11.50-12.10 Johann Driediger, Z doliny Wisły na ukraińskie i rosyjskie stepy. O migracji nadwiślańskich mennonitów do Rosji w XVIII-XX w.
12.10-12.30 Antoinette Hazevoet, Hajo Hajonides, Mennonici we współczesnej Europie w perspektywie projektów Menno Simons Center
12.30-12.50 dyskusja
12.50-13.45 spotkanie fakultatywne (w przerwie obiadowej)
13.45-15.00 zwiedzanie Olęderskiego Parku Etnograficznego w Wielkiej Nieszawce
15.00-15.20 dr hab. Jarosław Dumanowski, prof. UMK, Protestantyzm, kuchnia i ser. Kuchnia holenderska w XVI-XVII w.
15.20-15.40 Anna Maślak, Wybrane zagadnienia architektury olęderskiej Doliny Dolnej Wisły
15.40-16.00 Jarosław Pawlikowski, Olędrzy i mennonici w Wielkiej Nieszawce i okolicach
16.00-16.20 dyskusja
16.20-16.50 Aleksandra Paprot, Oswojeni, czy nadal obcy? Mennonici w oczach współczesnych mieszkańców Żuław i Powiśla
16.50-17.10 Łukasz Kępski, Tradycje olęderskie i mennonickie w działalności Żuławskiego Parku Historycznego i Klubu Nowodworskiego
17.10-17.30 Ewa Tyczyńska, Olęderska wieś po sąsiedzku. Projekt i realizacja skansenu w Wielkiej Nieszawce
17.30-17.50 Michał P. Wiśniewski, Cmentarze dawnych wsi olęderskich w dolinie Wisły w województwie kujawsko-pomorskim. Stan zachowania i działania ratunkowe
17.50-18.00 podsumowanie i zamknięcie sesji
18.00-19.00 pokaz filmu o mennonitach
23 września 2016 r.
15.30-16.00 przedstawienie teatralne pt. Módl się i pracuj – God met ons na podstawie Wilkierza Wielkiej Nieszawki z 1771 r. w wykonaniu Teatru Janek Wędrowniczek (reż. Izabela Płaczkiewicz)
16.00-16.30 spotkanie ekumeniczne w kościele pomennonickim w Małej Nieszawce
16.30-16.50 dr Aleksandra Kleśta–Nawrocka, Smak historii i pamięci. Opowieść o kreacji i próbach rekonstrukcji mennonickich specjałów
16.50-17.30 panel dyskusyjny
17.30-19.00 Degustacja potraw opartych na tradycji kulinarnej osadników olęderskich (w czasie spotkania część artystyczna)
