Toruńska architektura sakralna po 1945 roku

Szósta sesja z cyklu
Zabytki toruńskie młodszego pokolenia

25 listopada 2017 roku

Centrum Dialogu – Biblioteka Diecezjalna w Toruniu

Sesję otworzyła Katarzyna Kluczwajd, która powitała zebranych uczestników, krótko przedstawiła dotychczasowe konferencje i w ogólnym zarysie omówiła założenia sobotniego spotkania.

Jako pierwszy wystąpił Kuba Snopek z referatem Architektura VII dnia – pełny przewodnik po polskiej powojennej architekturze sakralnej. Twórców tego projektu zainteresował fakt, iż po 1945 r. w Polsce, mimo wydawałoby się niesprzyjających warunków politycznych, pobudowanych zostało bardzo dużo kościołów. Autorzy przedsięwzięcia zajęli się tym zagadnieniem w sensie stricte architektonicznym. Najwięcej kościołów powstało w latach 80-tych XX w., boom ten dotyczy zarówno miast, jak i wsi. Wpływ na sposób budowy obiektów sakralnych miało kilka czynników, m. in. sytuacja polityczna w kraju, Sobór Watykański II (zmiana liturgii rzutowała na nowe podejście do budowy kościołów). Licznie powstające kościoły często znacznie różniły się od charakteru zabudowy otoczenia. W latach 80-tych XX w. budowa odbywała się metodami dość prymitywnymi. Państwo finansowo nie wspomagało tych inwestycji, więc najczęściej udział w nich brała miejscowa ludność w czynie społecznym. Dominowała tzw. metoda jaskółki – budowano z tego, co udało się zdobyć (niekiedy efektem tego było powstawanie maszkaronów, ale też projektów bardzo ciekawych i niepowtarzalnych).

Anna Cymer w referacie Gest polityczny czy wyraz wiary? Rozwój architektury sakralnej  w świeckim państwie. Jak to było możliwe? kontynuowała zagadnienie podjęte przez Kubę Snopka. Oszacowała liczbę kościołów pobudowanych po 1945 r. na około 4 tys. Część tych budowli to dzieła wątpliwej jakości (wskazała tu na kilka powodów, np. brak umiejętności architektów, półamatorskie metody projektowania i budowy, braki środków finansowych).  Prelegentka skupiła się na omówieniu wybranych kościołów na świecie, których wygląd miał wpływ na formę niektórych budowli sakralnych w Polsce.

Wojciech Sławiński z Kolegium Jagiellońskiego w Toruniu w prelekcji W czyje ręce? Powojenny spór o staromiejski kościół poewangelicki (poniemiecki) w Toruniu omówił pokrótce sytuację polityczną i społeczną w Toruniu w 1945 r. Następnie szczegółowo przedstawił kwestię zmian własności kościoła św. Ducha w Toruniu, który do 1945 r. należał do staromiejskiej gminy ewangelickiej. Już w 1945 r. pojawiły się wnioski  o zagospodarowanie kościoła, jako majątku opuszczonego. Jezuici dostali kościół jedynie w użytkowanie, a w 1947 r. stał się on własnością państwa. Dopiero na początku lat 90-tych XX w. kościół św. Ducha powrócił do jezuitów.

Cezary Lisowski opowiedział w Realizacjach architektonicznych toruńskich redemptorystów o związkach tego zakonu z Toruniem. Redemptoryści przybyli tu na początku lat 20-tych XX w.. W 1927 r. rozpoczęto budowę całego kompleksu budynków kościelnych, do których redemptoryści powrócili po II wojnie. W 1958 r. została wyburzona przedwojenna kaplica,  a na jej miejscu powstawać zaczął gmach pod wezwaniem św. Józefa. Budowa trwała do 1961 r., ostatecznie budynek oddano do użytku w 1966 r. Jest to pierwszy kościół wzniesiony w Toruniu po 1945 r. Drugi omówiony przez referenta obiekt to sanktuarium NMP Gwiazdy Nowej Ewangelizacji i św. Jana Pawła II, autorstwa Andrzeja Ryczka, wzniesiony w latach 2012-2016. Projekt ten został skrytykował za mnogość wątków  i kiczowatość wystroju.

Emilia Ziółkowska z Katedry Historii Sztuki i Kultury UMK referat Sakro-kicz czy oryginalna estetyka? Postmodernizm w architekturze toruńskich kościołów rozpoczęła od omówienia pojęcia postmodernizmu. Od zakończenia II wojny do dnia dzisiejszego zainicjowano w Toruniu budowę 14 kościołów (z tego cztery cały czas są w trakcie realizacji). Do 1965 r. powstał jedynie kościół św. Józefa. Między rokiem 1965 a 1989 rozpoczęto wznoszenie pięciu kościołów, a od 1989 do 2005 ruszyła budowa kolejnych pięciu obiektów. Od 2005 r. powstają trzy budowle, z czego dwa są nadal w fazie tworzenia. Kościoły te budowane były według różnych stylów, nie da się wyodrębnić jednego wiodącego. Kościoły św. Michała Archanioła i bł. Ks. Bronisława Markiewicza oraz św. Maksymiliana Kolbego prelegentka zaliczyła do projektów udanych. Za nieudane przedsięwzięcia wzornictwa postmodernistycznego uznane zostały m.in. kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy i sanktuarium NMP Gwiazdy Nowej Ewangelizacji i św. Jana Pawła II.

Po przerwie kawowej jako pierwsi głos zabrali Marcin Ceglarski i Jakub Polak. W wystąpieniu Kościoły dla mieszkańców osiedli z wielkiej płyty – analiza porównawcza szaty architektonicznej kościołów pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego i pw. Matki Bożej Królowej Polski omówili powstanie i szczegóły architektoniczne dwóch budowli sakralnych Rubinkowa. Kościół pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego jest największym kościołem w Toruniu, gdyż w zamierzeniu miał pomieścić mieszkańców dużego osiedla. Jest to kościół awangardowy, ale nawiązujący do klasyki, na planie prostokąta, z prostym dwuspadowym dachem. Zaprojektował go Zdzisław Kęp. Budowę kościoła pw. Matki Bożej Królowej Polski rozpoczęto w 1984 r., oficjalna konsekracja odbyła się w 1995 r. Budynek ten powstał w czynie społecznym, ma nowoczesny wygląd o charakterze wielopłaszczyznowym, z elementami ekspresjonistycznymi, jest w stanie pomieścić 4,5 tys. wiernych, projekt wykonał Czesław Sobociński,

Marta Kołacz z Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku w „Szlachetnej prostocie”. Architekturze kościoła pw. św. Michała Archanioła i bł. ks. Bronisława Markiewicza  w Toruniu skupiła się przede wszystkim na osobie architekta Władysława Pieńkowskiego, który specjalizował się w architekturze sakralnej, już przed wojną zrealizował wiele projektów na terenie całej Polski. Był twórcą otwartym, przywiązującym dużą wagę do walorów estetycznych, korzystającym często z prefabrykatów i żelbetonowych przęseł. Jego styl prelegentka nazwała „szlachetną prostotą”.

Błażej Ciarkowski z Katedry Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego w wystąpieniu Konserwacja i kreacja. Sakralne realizacje Jana Tajchmana w Toruniu przybliżył słuchaczom sylwetkę toruńskiego architekta i konserwatora, twórcy m.in. kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP, krużganków dawnego Klasztoru Franciszkanów, kościoła śś. Piotra i Pawła w Ciechocinku czy elementów wystroju wnętrza katedry śś. Janów. Za wiodącą myśl w dorobku budowniczego prelegent uznał nawiązywanie do dawnych stylów, lecz nie naśladowanie, a jedynie wtłaczanie ich w nowy kontekst. Jan Tajchman nie tworzy już nowych projektów, ale nadal jest aktywny jako dydaktyk.

Konferencję zakończyła prezentacja fotografii ze spaceru Kościoły Rubinkowa i Skarpy (w ramach Toruńskich Spacerów Fotograficznych).